تاریخچۀ موزۀ کلیسای وانک
قدمت موزۀ کلیسای وانک، البته نه در شکل و وسعت کنونی آن، به بیش از صد سال، یعنی سال های 1323ـ 1324ق/ 1905 ـ1906م، باز می گردد. در این تاریخ، به کوشش و یاری طاطاووس هوهانیان، فرزند هاروتون هوهانیان، نویسندۀ کتاب تاریخ جلفای اصفهان، اتاق هایی در ضلع شمالی حیاط کلیسای وانک برای نگهداری و نمایش کتاب ها، نسخه های خطی و اشیای تاریخی ساخته شد. این اتاق ها تا 1930م به طور هم زمان به منزلۀ مرکز نسخ خطی و کتابخانه مورد استفاده قرار می گرفت.
بین سال های 1309ـ1312ش/1930ـ1933م، سارکیس خاچاطوریان، نقاش و هنرمند معروف ارمنی، که تحصیلکردۀ اروپا بود و به دعوت دولت وقت ایران، جهت مرمت نقاشی های کاخ های اصفهان به اصفهان آمده بود، در جلفای نو اقامت گزید و در مدت سکونت خود در جلفا نقشی بسیار مهم در پیشرفت و شکوفایی فرهنگ ارمنیان جلفا ایفا کرد. از جملۀ فعالیت های او می توان برگزاری کلاس های نقاشی و پیشنهاد تأسیس موزۀ کلیسای وانک و مکاری در بنیان گذاری این موزه را نام برد.
در آن سال ها، در ضلع شمالی محوطۀ کلیسای وانک، اتاق هایی برای نگهداری کتاب ها، نسخ خطی و اشیای تاریخی وجود داشت که با پیشنهاد و راهنمایی های خاچاطوریان و تایید شورای خلیفه گری، و با اعمال تغییراتی در آنها، در 1309ش/1930م پایۀ موزۀ دیر آمناپرکیچ در این ساختمان بنا نهاده شد. سپس، به همت و با همکاری استپان هانانیان و ماردیروس آبکاریان اشیای قدیمی، تابلوهای رنگ روغن، نسخه های خطی و آثار ارزشمندی که جلفایی ها از اروپا و کشورهای آسیایی طی سیصد سال گذشته به ایران آورده بودند گردآوری و به موزۀ جدید کوچک منتقل شد. (لازم به ذکر است که در حال حاضر از ساختمان مذکور به منزلۀ کتابخانۀ کلیسای وانک استفاده می شود).
سارکیس خاچاطوریان در مدت اقامت خود در اصفهان به بازسازی نقاشی های کاخ های چهلستون و عالی قاپو و کپی برداری از شماری از آنها کرد و کپی های خود را در تهران، پاریس، قاهره، نیویورک، اسلو، استکهلم و برخی از دیگر شهرهای اروپایی به نمایش گذاشت و به این ترتیب، هنرشناسان غرب را با هنر نقاشی و معماری زیبای مکتب اصفهان آشنا ساخت و شگفتی آنان را برانگیخت.
با گذشت چهل سال از زمان تأسیس موزه و با توجه به رشد و توسعۀ روزافزون صنعت جهانگردی در کشور، به ویژه در شهر اصفهان و اهمیت و لزوم حفظ میراث هنری و فرهنگ بومی ارمنیان جلفا، شورای خلیفه گری اصفهان در صدد برآمد تا دست به تأسیس موزه ای مطابق با اصول و مبانی روز زند. بنابراین، در پی جلساتی که شوراهای خلیفه گری اصفهان و تهران در1347ش/ 1968م برگزار کردند، تصمیم بر آن شد که با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی و سیاسی جلفا، موزۀ جدید در اصفهان و در شمال محراب کلیسای وانک بنا شود. در این جلسات، بودجه ای معادل ششصد هزار تومان برای ساخت این بنا اختصاص یافت و مسئولیت طراحی و تهیۀ نقشۀ آن به مهندس اوژن آفتاندیلیانس محول شد. اجرای این نقشه پس از تأیید شورای خلیفه گری جلفا و ادارۀ کل فرهنگ و هنر در1348ش/ 1969م بر عهدۀ مهندس کشیشیان گذاشته شد.
ساخت بنای موزه در1350ش/ 1971 م به اتمام رسید. به پیشنهاد پیشوای مذهبی وقت جلفا، خلیفه گارِگین سارکسیان، از پروفسور آرپاک مخیتاریان، باستان شناس و شرق شناس ارمنی و مسئول بخش اسلامی موزۀ سلطنتی بروکسل، برای طبقه بندی اشیا و موزه آرایی دعوت به عمل آمد و ایشان نیز از فروردین 1350ش/ 25 مارس1971م در جلفا مشغول به کار شد. پس از اتمام کار پروفسور مخیتاریان، در 1مهر/ 23 سپتامبر همان سال، موزۀ قدیمی تعطیل و جابجایی اشیای موزه شروع شد. هم زمان با این جابجایی خلیفه گارِگین سارکسیان اطلاعیه ای خطاب به کلیساها و جلفانشینان صادر کرد مبنی بر اینکه در صورت تمایل اشیای قدیمی و با ارزشی را که در منازل و کلیساها نگه می دارند به موزۀ کلیسای وانک اهدا کنند.
سرانجام، در 2 آبان1350ش/ 24 اکتبر1971م، موزۀ جدید با حضور استاندار اصفهان، پیشوایان مذهبی و نمایندگان شوراهای خلیفه گری اصفهان و تهران، نمایندۀ ارمنیان اصفهان و جنوب ایران در مجلس، روزنامه نگاران و نمایندگانی از شهرهای ارمنی نشین ایران افتتاح شد. با توجه به تاریخ تأسیس موزۀ کلیسای وانک این کلیسا از پیشگامان موزه داری در تاریخ ایران محسوب می شود.
مطابق نقشۀ مهندس آفتاندیلیانس موزۀ کنونی کلیسای وانک دارای دو طبقه است که مساحت طبقۀ اول آن600، طبقۀ دوم 525 و زیرزمین آن 250 متر مربع است.
طبقه‌بندی اشیای موزه
طبقه بندی اشیای موزۀ کلیسای وانک چنین است که هر غرفه به صورت مجموعه ای مجزا تعریف می شود. اشیای موزه تا حدود زیادی با مذهب، مراسم مذهبی و آداب و رسوم ارمنیان مرتبط است. پس از تأسیس موزه تا به امروز آثار بسیاری به موزه اضافه شده به این ترتیب که یا شورای خلیفه گری آنها را خریداری کرده یا از سوی شخصیت های مختلف به موزه اهدا شده اند. در نتیجه، به مرور غرفه های جدیدی به موزه اضافه شده که همگی سهمی عمده در تکمیل تاریخ صنایع بومی ارمنیان جلفا بر عهده دارند.
بخش‌های مختلف موزۀ کلیسای وانک عبارتند از:
1- کتاب‌ها و نسخه‌های خطی
از جمله آثار بسیار نفیس موزه مجموعۀ نسخه های خطی آن است که شامل تورات، انجیل و کتاب های مذهبی است. این مجموعۀ با ارزش در دو غرفه به نمایش گذاشته شده:
الف) غرفۀ نسخه های نگارش شده در جلفای اصفهان
ب) غرفۀ نسخه های نگارش شده در کلیساهای ارمنستان
بیشتر این کتاب ها دارای موضوعات مذهبی و اقتباس شده از انجیل مقدس و برخی از آنها نیز مربوط به اصول و مبانی دینی و اخلاقی هستند. نقاشی ها، تذهیب ها و مینیاتورهای متعدد با زنده ترین رنگ ها هنر نقاشان و تذهیب کاران ارمنی را به نمایش می گذارند. قدیمی ترین نسخۀ خطی این مجموعه انجیلی است متعلق به قرن دهم میلادی نوشته شده بر روی پوست و جالب ترین آنها قرآنی است ترجمه شده به زبان ارمنی متعلق به قرن هجدهم میلادی. مرکز اسناد و نسخه های خطی کلیسای وانک به سبب تعدد و تنوع کتاب ها یکی از غنی ترین مخازن ارمنیان در دنیا به شمار می رود.
2- تابلوهای نقاشی و گچ‌بری
نمونه هایی از تابلوهای گچ بری به جا مانده از کاخ های صفوی از دیگر اشیای گران بهای این موزه است که حتی در دیگر موزه های ایران کمتر اثری از آنها می توان یافت.
تابلوهای نقاشی موزه نیز مجموعه ای ارزنده از آثار هنری نقاشان اروپایی و ارمنی است. بیشتر این تابلوها که بر روی کرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه کشیده شده اند، دارای موضوعات مذهبی مانند میلاد حضرت مسیح، رویدادهای زندگی آن حضرت و حواریون ایشان، تمثال حضرت مریم و … هستند. در کنار این تابلوها، تصاویری نیز از رجال ایرانی و چهره های معروف ارمنی با لباس های مخصوص ارمنیان جلفا دیده می شود.
بخش بزرگی از تابلو های نقاشی موزۀ کلیسای وانک به آثار نقاش ارمنی، آبراهام گورگِنیان (1907 ـ1967م)، اختصاص دارد. گورگِنیان در آثار خود نقوش سنگ قبرهای موجود در گورستان ها و محوطه های کلیساهای جلفا را، که مربوط به سال های1600 ـ1950م است، کپی برداری کرده است.
3- آثار فلزی
مجموعۀ آثار فلزی این موزه مشتمل بر زیورآلات طلا و نقره، کمربند، سینی، عودسوز، ظرف روغن مقدس و … است که به شیوه های مختلفی مانند مشبک کاری، ریخته گری، ملیله کاری و قلمزنی ساخته و با سنگ های رنگارنگ قیمتی و نیمه قیمتی مرصع کاری شده اند. بخش عمدۀ این آثار مربوط به اشیای مورد استفاده در مراسم مذهبی کلیساست.
4- منسوجات (دست بافته‌ها و رودوزی‌های سنتی)
منسوجات موزه را می توان به سه گروه تقسیم کرد:
الف) لباس های مذهبی روحانیان ارمنی
به جرئت می توان گفت نظیر این اشیا را، که از افتخارات هنرهای تزیینی خاص ارمنیان به شمار می رود، در هیچ یک از موزه های ایران نمی توان یافت. لباس های روحانیان با انواع پارچه های زری و ترمه با دوخت های سنتی، که متأسفانه بیشتر آنها امروزه منسوخ شده، چشم بازدیدکنندگان را خیره می سازد.
ب) قطعات پارچه ای مورد استفاده در مراسم کلیسا
بنابر رسوم کلیسای ارمنی، در گذشته برای تزیین تمام اشیای کلیسا از پارچه هایی که به دست زنان سوزن دوزی می شد استفاده می کردند. نمونه هایی از این پارچه ها در این بخش به نمایش درآمده است.
ج) نمونه هایی از پوشاک سنتی ارمنیان جلفا
در این بخش، غرفه هایی نیز به نمایش البسه (عروس، زن و تاجر جلفایی)، انواع کلاه، وسایل آرایش و سوزن دوزی زنان، نمونه هایی از وسایل سفرۀ عقد و … اختصاص داده شده که تا حدودی آداب و رسوم ارمنیان را به بازدیدکنندگان معرفی می کند. لباس های محلی ارمنیان جلفا نیز از زیباترین و بارزترین مشخصه های فرهنگی و اجتماعی آنان به شمار می رود. در کنار این بافته ها، تعدادی فرش و گلیم نیز با نقوش اصیل ارمنی وجود دارد.
5 - ظروف سفالی و سرامیک
غرفۀ بزرگی در موزۀ کلیسای وانک به ظروف سفالی و سرامیک اختصاص داده شده. این ظروف از نظر نقش و موضوع از تنوع فراوانی برخوردار هستند. در این مجموعه ظروفی دیده می شوند که دارای جملات یا حروف اختصاری ارمنی هستند که به سفارش شخصیت های معروف یا بازرگانان ارمنی ساخته می شدند.
6 - آثار چوبی
این بخش شامل انواع ساعت، مبلمان، شمعدان، جعبه، صلیب، تابلوهای منبت کاری و… است که از برجسته ترین این آثار به سازها می توان اشاره کرد. این بخش توجه بیشتر کسانی را که با موسیقی آشنایی دارند به خود جلب می کند. تار ساخت یحیی خان (هوهانس آبکاریان)، تارساز معروف جلفایی، اثر شاخص این مجموعه است.
7 - فرمان ها
از مجموعه پربار فرمان های کلیسای وانک چند برگی در موزه به نمایش گذاشته شده است. این فرمان ها متعلق به سده های هجدهم و نوزدهم میلادی و موضوع بیشتر آنها دربارۀ مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازهای تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و بازرگانان جلفاست.
قدیمی ترین فرمان به تاریخ 972 ق/1564م، مربوط به شاه طهماسب صفوی است. این فرمان نشان می دهد که ارمنیان پیش از مهاجرت عظیم خود به جلفای اصفهان نیز ارتباط فرهنگی و تجاری نزدیکی با شاهان صفوی داشتند.
8 - صنعت چاپ
با مشاهدۀ این بخش از موزه تا حدودی با تاریخچۀ صنعت چاپ در جلفا آشنا می شویم. نخستین کتاب هایی که در ایران به چاپ رسید به کوشش و همت جلفایی ها بود. اولین چاپخانۀ ایران را پیشوای مذهبی کلیسای وانک، خاچاطور وارتابد گساراتسی و شاگردان وی در کلیسای وانک دایر کردند. آنان خود دست به طراحی ماشین، کاغذ، مرکب و حروف چاپ زدند و آنها را ساختند و در 1017ش/ 1638م نخستین کتاب خود را به نام ساقموس (زبور داوود) با مضمون و شرح حال پدران روحانی در 572 صفحه به چاپ رساندند. این کتاب در حال حاضر در آکسفورد نگهداری می شود و متأسفانه، نمونۀ موجود در کلیسای وانک فتوکپی این کتاب است. کتاب های دیگری نیز در زمان خلیفه گساراتسی در این چاپخانه به چاپ رسیده از جمله کتاب هارانتس وارک (دربارۀ سرگذشت پدران روحانی) در 705 صفحه در1641م؛ خورهرداتِتر (کتابچۀ دعای خاص) در 48 صفحه در 1641م؛ و ژاماگیرک (کتاب دعاها و سرودهای کلیسایی) در 695 صفحه. این کتاب ها در موزۀ کلیسای وانک موجودند.
تنها آثار به جای مانده از اولین چاپخانه تعدادی حروف فلزی است. در کنار این مجموعه کتاب هایی که اولین بار در نقاط مختلف دنیا به زبان ارمنی چاپ شده نیز به چشم می خورند.
9 - غرفۀ یپرم خان
این غرفه شامل وسایل شخصی، عکس ها و مکاتبات شخصی یپرم خان ارمنی، از سرداران انقلاب مشروطیت ایران است که نقشی مهم در این انقلاب داشت. اشیای این غرفه در 1974م به موزه اهدا شده است.
10 - غرفۀ نژادکشی ارمنیان در 24 آوریل 1915م
مجموعۀ این بخش شامل کتاب های منتشر شده دربارۀ نژادکشی ارمنیان به زبان های مختلف، نمونه هایی از مکاتبات سلاطین عثمانی، نقشۀ پراکندگی کشتار ارمنیان در شهرهای ارمنستان غربی، تصاویر ویدیویی کشتار وحشیانۀ ارمنیان به دست ترک های عثمانی و تظاهرات گستردۀ مردمی روز 24 آوریل در شهرهای ارمنی نشین ایران است. این غرفه در 2001م با کوشش و همکاری شورای خلیفه گری اصفهان و مؤسسۀ ترجمه و تحقیق هور تهران تأسیس شده است.
11 - مسکوکات
سکه های موزۀ کلیسای وانک را می توان به سه گروه تقسیم کرد. این سکه ها، که در 1970م به موزه اهدا شده، شامل الف) سکه های قبل از تاریخ، ب) سکه های دوران اسلامی و ج) سکه های پادشاهان کیلیکیه است.
12 - غرفۀ جمهوری ارمنستان دربین سال های 1918 ـ1920 م
ارمنستان پیش از آنکه بخشی از اتحاد جماهیر شوروی سابق شود، بین سال های 1918 ـ 1920م به استقلال رسید. نمونه هایی از مدارک رسمی دولتی، که در این تاریخ مورد استفاده بوده، در این غرفه به نمایش گذاشته شده است، از جمله گذرنامه ها، تمبرها، اسکناس ها، سکه ها و اوراق مربوط به کمک مالی ارمنیان جلفا به دولت تازه تأسیس ارمنستان در آنتاریخ.
این غرفه در1975م افتتاح شده و مهـم تریـن بخـش آن بخـش وسایـل شخصی ایشخان هوسپ آرقوتیان، سفیر ارمنستان در ایران است که شامل وسایل شخصی وی مانند عکس، عصا، انگشتر، اوراق شخصی و … می شود.
اما معروف ترین شیئ موزه که هر گردشگری ذوق دیدن آن را دارد تار مویی است متعلق به دختری هجده ساله که واهرام هاکوپیان جمله ای از کتاب تورات را به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته. این اثر در 1975م به موزه اهدا شده و بازدیدکنندگان می توانند این نوشته را با میکروسکوپی که به همین منظور در محل تعبیه شده است ببینند.
در 1977م در بخش ورودی موزه دو تندیس تعبیه شد که یکی از آنها متعلق به مسروپ ماشتوتس، پدیدآورندۀ حروف الفبای ارمنی در قرن پنجم میلادی و دیگری متعلق به خاچاطور گساراتسی، مؤسس چاپخانۀ کلیسای وانک درقرن هفدهم میلادی است. این تندیس ها اثر هنرمند مجسمه ساز ارمنی، زاون آیوازیان، هستند.
در 22 اکتبر 2012، در پایان مراسمی که به مناسبت نامگذاری کلیسای هوسپ آرماتاتسی برپا شده بود، با ریاست پیشوای مذهبی ارامنه اصفهان وجنوب ایران،با پیشنهاد شورای خلیفه گری ارامنه اصفهان و تصویب مجمع نمايندگان و هیئت مذهبي ارامنه اصفهان، موزه کلیسای وانک با نام «موزه خاچاطور گساراتسی» نامگذاری شد.
این نامگذاری به مناسبت پانصدمین سالگرد چاپ اولین کتاب ارمنی در جهان و با هدف ماندگاری نام ارجمند خاچاطور گساراتسی، موسس اولین چاپخانه در ایران و خاورمیانه انجام شد.
