موسیقی محلی یا فولکلور
قبل از شروع، ذکر یک نکته لازم به نظر می‌رسد. این گونه‌ی موسیقی را در فارسی معمولاً موسیقی محلی می‌نامند، ولی با توجه به کاربرد آن درباره‌ي موسیقی‌های نواحی مختلف ایران -و تنوعشان- ممکن است باعث این سوءتفاهم شود که همچون ایران در مناطق مختلف ارمنستان موسیقی‌های محلی به شکلی متفاوت حضور دارد که عملاً با توجه به وسعت جغرافیایی ارمنستان چنین نیست. موسیقی فولکلور (یا سنتی) ارمنستان همانند موسیقی کلیسایی این منطقه بر اساس سیستمی مبتنی بر تتراکوردها (دانگ‌ها) استوار است نه سیستم تونال موسیقی غربی. آخرین نت یک تتراکورد به عنوان اولین نت تتراکورد بعدی هم عمل می‌کند. بنابراین موسیقی فولک ارمنستان به صورت تئوریک بر یک گام بی‌انتها بنا می‌شود.
مردم ارمنستان از روزگار باستان تا دوره‌ی عثمانی سنت طولانی موسیقی فولکلور را ادامه دادند. در دوره‌ی سلطه‌ی شوروی موسیقی فولک ارمنی در کنسرواتوارهای دولتی تدریس می‌شده است. از سازهای شاخص مورد استفاده در این موسیقی می‌توان به قانون، داوول (نوعی ساز کوبه‌ای دوسر، شبیه به دهل)، عود، زورنا (سورنا) و دودوک اشاره کرد. از سازهای غربی هم ویولون و کلارینت بیشتر در این نوع موسیقی استفاده می‌شود. ساز اصلی و ملی ارمنستان دودوک است که سازی بادی و دوزبانه با صدایی بسیار نرم است. از نوازندگان دودوک می‌توان به مارگار مارگاریان، لئون مادویان، سارو دانیلیان اشاره کرد. مهمترین نوازنده‌ی دودک ارمنستان که در سراسر جهان دودوک و موسیقی ارمنستان را به نام او می‌شناسند جیوان گاسپاریان است.
در لینک زیر قطعه‌ای با اجرای جیوان گاسپاریان را می‌توانید ببینید:
www.youtube.com/watch?v=qDmeeGXip6U
در گذشته‌ی موسیقی ارمنستان ساز کمانچه هم توسط نوازندگان دوره‌گرد نواخته می‌شده، نوازندگانی که آشوق (معادل عاشق و عاشیق در موسیقی آذربایجان) نامیده می‌شدند. پیشتر از سایات نُوا شخصیت شناخته شده‌ی این گونه از موسیقی در ارمنستان نام بردیم. از چهره‌های شاخص این موسیقی می¬توان به آرمِناک شاه¬مُرادیان، رافی هُوهاننِسیان و نورایر مناتساکانیان اشاره کرد که امروزه هم در ارمنستان محبوبیت دارند. برجسته‌ترین خوانندگان زن در این نوع از موسیقی ارمنستان آراکسیا گولزادیان، اُفِلیا هامباردزومیان و والیا ساموِلیان را می‌توان نام برد.
در لینک زیر اجرای قطعه‌ای از سایات نوا را با صدای نورایر مناتساکانیان می توانید بشنوید:
www.youtube.com/watch?v=OdFlC5I95uU&feature=related
مهاجران ارمنی‌زبان در مناقط مختلفی از جهان ساکن هستند و یکی از مراکز تجمع آنها ایالت کالیفرنیا در آمریکاست که نسل‌های دوم و سوم مهاجران هم‌چنان سنت موسیقی فولکلور ارمنی را حفظ کرده‌اند کسانی همچون ریچارد هاگوپیان نوازنده‌ی شناخته‌شده‌ی عود، یا عودنواز دیگر جان بِربِریان که به خاطر تلفیق موسیقی ارمنی با موسیقی جَز در دهه‌ی 1960 شهرت داشت. از لبنان و سوریه افرادی چون جورج توتونچیان و کارنیگ سارکیسیان با اجرای ترانه‌های میهنی و انقلابی ارمنی در میان ارمنیان مهاجر به ویژه طرفداران ARF (Armenian Revolutionary Federation) محبوب شدند.
رقص‌های ارمنی
سنت رقص‌های ارمنی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین نمونه‌ها در منطقه‌ی موسوم به خاور نزدیک است. از هزاره‌های پنجم تا سوم قبل از میلاد مسیح سنگ نگاره‌هایی شامل صحنه‌های رقص در این منطقه موجود است. سنت رقص‌های ارمنی در میان ارمنیان در مناطق مختلف دنیا رواج دارد و به عنوان یک محصول فرهنگ ارمنی در قالب گروه‌های مختلف در فستیوال‌ها و مجامع مختلف معرفی و صادر شده است. عموم این رقص‌ها با لباس‌های مخصوص اجرا می‌شود که نمایانگر قدمت و ریشه‌های تاریخی آنهاست. در طراحی این لباس¬ها عناصر مختلفی چون مذهب، سنت‌های قومی و البته کاربردی بودنشان در نظر گرفته شده. امروزه این رقص‌ها در نقاط مختلف دنیا شناخته شده و محبوبیت دارند.
از انواع مهم این رقص‌ها می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد:
- Kochari (Քոչարի) که معروف‌ترین رقص و به نوعی رقص اصلی و ملی ارمنیان است. این رقص گروهی، مردانه و با همراهی زورنا (سورنا) انجام می‌شود.
- Shalakho (Շալախո) که رقص گروهی مردانه است (البته در تجمعات محلی زنان هم می‌توانند در آن مشارکت کنند). ذکر این نکته جالب است که در موسیقی ایرانی رنگی به نام شلخو در ردیف ذکر شده که حداقل از نظر اسمی با نام این رقص شباهت دارد.
- Berd (Բերդապար) که رقص گروهی مردانه است و به خاطر شکلی که حلقه‌ی رقصندگان تشکیل می‌دهند به این نام (که در لغت به معنای قلعه) نامیده می‌شود.
در لینک زیر اجرای کوتاهی از رقص Kochari را می‌توانید ببینید:
www.youtube.com/watch?v=3T2afIn7ZfE
گروهی از رقص‌ها هم جزو رقص‌های آیینی یا مذهبی شناخته می‌شوند. از این گونه رقص‌ها می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
- Arabkir (Արաբկիրի Պար)
- Kesabian (Քեսապական)
- Masho Par (Մշոյ Պար)
نام این رقص‌ها از شهر یا منطقه‌ای گرفته شده که رقص از آن آمده است.
لالایی‌های ارمنی
در سنت شفاهی ارمنستان بی‌شمار لالایی وجود دارد که در روستاها و مناطق مختلف رواج دارند. در مناطق مختلف ملودی‌ها و اشعار آنها اندکی با هم تفاوت دارند. در لالایی‌های ارمنی (مثل لالایی‌های مشابه در زبان فارسی یا دیگر زبان‌ها در ایران) کلمه یا عبارتی تکرار شونده وجود دارد که تداعی‌گر حرکت آرام و یکنواخت گهواره است. در لالایی‌های ارمنی این کلمه «اورور» (Oror) است. در مناطق مختلف کلماتی مثل «ای رور»، «روریک»، «نانیک»، یا «لوریک» جای این کلمه را می‌گیرد. در این لالایی‌ها عناصر طبیعی مثل ماه و خورشید، حیوانات، یا باد و درختان جان می‌گیرند و با کودک حرف می‌زنند. در بعضی دیگر از این لالایی‌ها مادر با خودش حرف می‌زند و از آرزوها و غم‌هایش می‌گوید (این مضامین در انواع لالایی‌های رایج در ایران هم دیده می‌شود) گاهی از یک عشق قدیمی یاد می‌کند و گاهی از غم دوری از همسر گله می‌کند. از این منظر این لالایی‌ها برای بررسی زندگی روزمره به خصوص زندگی زنان در مناطق مختلف ارزشمند هستند.
موسیقی کلاسیک
در میان آهنگسازان ارمنی تاتیوس اکسرسیان (1913-1858) در حوزه‌ی موسیقی کلاسیک ترکی (عثمانی) چهره‌ای شاخص است و آثارش جزء بهترین‌ها در این گونه است. از میان آهنگسازان ارمنی موسیقی کلاسیک غربی الکساندر اِسپِندیاریان (1928-1871) و آرمِن تیگرانیان (1950-1879) را به خاطر اُپِراهایشان به زبان ارمنی می‌ستایند. در دوره‌ی پیش از شوروی و سال‌های آغاز آن می‌توان سارگیس بارخوداریان (1973-1887) و کارو زاکاریان (1967-1895) را به عنوان آهنگسازان نمونه‌ای نام برد. اما شناخته‌شده‌ترین آهنگساز در سطح جهانی آرام خاچاطوریان است که به ویژه برای موسیقی برای باله‌های متعددی شناخته می‌شود. از میان شاخص‌ترین آثار او بخش Sabre Dance از باله‌ی Gayane را می‌توان نام برد. در لینک زیر اجرایی از این قطعه را توسط ارکستر فیلارمونیک برلین می‌توانید ببینید:
http://www.youtube.com/watch?v=ejIk_Za-q4Y
از میان آهنگسازان موسیقی کلاسیک ارمنی واهه شارافیان (1966) و آرام پتروسیان (1972) به موفقیت‌های جهانی دست پیدا کردند. آهنگساز متاخر دیگر در حوزه‌ی موسیقی کلاسیک که بسیاری از آثارش را با الهام از موسیقی فولکلور ارمنستان تصنیف کرده سوریون آهارونیان (1940) است که علاوه بر آثار آوانگاردش آثار موسیقی‌شناسانه‌ای هم تالیف کرده است. از خوانندگان ارمنی موسیقی کلاسیک چهرههایی به موفقیت‌های جهانی رسیده‌اند. از این میان می‌توان به خواننده‌های سوپرانو گوهار گاسپاریان (2007-1924)، سونا قازاریان (1945) و ایزابل بایراکداریان (1974) خواننده‌‌ی باس آرا بِربِریان (2005-1930) اشاره کرد. از میان ارمنیان مهاجر هم چهرههایی چون کیم کاشکاشیان (1952) نوازنده‌ی ویولا متولد میشیگان، لئون چیلینگیریان (2000-1911) آهنگساز ارمنی-آمریکایی، اسکات گیلز (1965) آهنگساز ارمنی-آمریکایی (که به خاطر سمفونی¬هایش شهرت دارد) ظهور کرده‌اند.
در لینک زیر اجرای قطعه‌ای توسط کیم کاشکاشیان را می‌توانید ببینید:
www.youtube.com/watch?v=A0gTBE-oPwA
اُپرای ارمنی
اپرای ارمنی -همانند آنچه در آغاز اُپرای فرانسوی یا آلمانی نامیده می‌شد- اپراهایی است که توسط آهنگسازان ارمنی ساخته می‌شود. آغازگر سنت اُپرای ارمنی دیکران چوهاجیان (98-1837) بود که در میلان تحصیلات موسیقی خود را انجام داد و در همان جا بود که به آثار و شیوه‌ی «وردی» علاقه‌مند شد. وی عناصری را از موسیقی غربی و موسیقی ارمنی در آثارش ترکیب کرد. در آثر سایر آهنگسازان اُپرای ارمنی همچون آرمِن تیگرانیان (1950-1878) الکساندر اِسپِندیاریان و هارو استِپانیان استفاده از عناصر موسیقی فولکلور ارمنی وجه شاخص و تمايزدهنده‌ی آنهاست.
موسیقی مذهبی
آوازهای مذهبی ارمنی (Armenian chants) که در یکی از 8 مد موسیقایی اجرا می‌شوند رایج‌ترین گونه‌ی موسیقی مذهبی ارمنی هستند. این آوازها همچون آوازهای بیزانسی ملیسماتیک (تحریری) و مونوفونیک (تک صدایی) هستند که توسط گروه‌های 8 صدایی اجرا می‌شوند. برخی از این آوازها به دوره‌های قبل از مسیحیت منسوب‌اند. قدیمی‌ترین دست‌نوشته‌ی باقی مانده از این آوازها متعلق به قرن 14 میلادی است. امروزه این آوازها به صورت ریتمیک و با الگوی ریتمیک مشخص اجرا می‌شوند. این آوازها به همان صورت تک صدایی اجرا می‌شدند تا اینکه کومیتاس وارداپت (1935-1869) پولیفونی (چندصدایی) را وارد این نوع موسیقی کرد. کومیتاس را می‌توان پدر موسیقی کلاسیک ارمنی نامید.
در لینک زیر اطلاعاتی راجع به کومیتاس و همچنین اجرای بعضی از آثارش قابل دسترسی است:
www.komitas.am
رابیز و باقی قضایا!
رابیز (Rabiz) اصطلاحی است که معمولاً برای بخشی از موسیقی عامه‌پسند در میان ارمنیان استفاده می‌شود. رابیز با ترانه‌ها و ملودی‌هایی متاثر از موسیقی فولکلور ارمنی شناخته می‌شود. کلمه‌ی «رابیز» علی‌رغم پراستفاده بودنش تعریف دقیق و واضحی ندارد. در بعضی منابع این کلمه از عبارت روسی «рабочееисскуство» نشإت گرفته که ترجمه‌ی تحت‌اللفظی آن به معنای «هنر کارگری» است. اگر هم این توضیح صحیح باشد امروزه این معنی در مورد این نوع موسیقی صادق نیست. اگرچه بسیاری از مخاطبان و شنوندگان جوان این موسیقی، رابیز را یک ژانر می‌دانند اما در بعضی موارد رابیز نه تنها به معنای نوعی سلیقه‌ی موسیقی بلکه به معنی نوعی فرهنگ پوشش (Fashion) و «سبک زندگی» (life style) مطرح می‌شود که البته برداشت مثبت یا منفی از معنای آن به گوینده و سن و ارتباط او با این موسیقی بستگی دارد!
شنوندگان این موسیقی به‌طور وسیع جوانان ارمنی ساکن لوس انجلس، ارمنستان و روسیه هستند. رابیز عمدتاً آثار موزیسین‌هایی مثل تاتول آوویان و هایکو گووندیان را شامل می‌شود. رابیز با موسیقی رقص‌گونه و ریتم جذابش چهره‌ی موسیقی ارمنی را در آمریکا متحول کرده. اشعار ترانه‌ها بیشتر درباره‌ی عشق شادی و خوشی، عشق به خانواده و همچنین به ارمنستان است که در مورد اخیر اشعار کمی فاخرتر می‌شوند. زبان موسیقایی رابیز عناصری را از چند منبع مختلف با هم ترکیب کرده: موسیقی فولکلور ارمنستان، موسیقی عاشقی، موسیقی کلاسیک ترکی، و اجرای تحریر که به‌طور وسیع در موسیقی‌های کلاسیک و فولک این حوزه‌ي جغرافیایی درسطوح مختلف رایج است.
موسیقی راک
در عمده‌ی دوران تسلط شوروی موسیقی راک با این توجیه که آثار ضد سوسیالیستی هستند همیشه محدود می‌شد، اما در دهه‌ی 70 میلادی در ایروان بودند گروه‌های موسیقی راکی که با همتایان‌شان در پایتخت برابری کنند. در دهه‌ی 80 این روند اوج گرفت و با تلفیق با عناصری از موسیقی فولکلور ارمنی موسیقی فولک-راک ارمنی به تدریج شکل گرفت. در دهه‌ی 90 و بعد از آن شاخه‌های مختلف موسیقی راک به خصوص پروگرسیو راک در میان جوانان ارمنی در ارمنستان و ارمنیان ساکن نقاط دنیا رشد کرد و حتی بعضی از گروه‌ها موفق به فروش آثار خود در بازارهای گسترده‌تری مثل iTunes شدند. در اواخر دهه‌ی 90 و اوایل 2000 فستیوال‌هایی که توسط Armenian Center for Contemporary Experimental Art برگزار شد حیات جدیدی با موسیقی راک در ارمنستان داد همچنین فستیوال Rock4Peace در سال 2007 موج جدیدی از گرایش به موسیقی راک ارمنی و شکل‌گیری و رشد گروه‌های تازه را به وجود آورد.
منابع:
- World Music, Vol. 1: Africa, Europe and the Middle East. Rough Guides Ltd, Penguin Books.
- "Christian Chant in Syria, Armenia, Egypt, and Ethiopia". In ed. Richard Crocker and David Hiley,. The New Oxford History of Music, 2nd ed.
- McCollum, Johathan; Nercessian, Andy (2004). Armenian Music: A Comprehensive Bibliography and Discography. Scarerow Press.
- M. Tumajan. 2005. Armenian Songs and Sayings. Academy of Sciences, Armenia.
http://www.iras.ir/vdch6-ni.23n--dftt2.html