به نقل از سایت: www.alikonline.ir
گفت و گو با رئیس موزه نسلکشی ارامنه در ایروان
دورتادور سالن سخنرانی باشگاه آرارات، تصاویری از صفحه اول روزنامه های جهان در یکصد سال پیش را روی پایه های چوبی گذاشته اند. رو به روی هایک دمویان، مدیر موزه و مؤسسه «قتل‌عام ارامنه» در ارمنستان، جمعیتی به گوش نشسته اند که بر سینه هایشان نقشی از یک گل بنفش دارند. دمویان درباره هدفش از جمع آوری اسناد مطبوعاتی قتل عام ارامنه در یک قرن پیش حرف می زند. در پایان سخنرانی دست ها بالا می رود. پرسش و پاسخ تا ساعتی بعد ادامه دارد. این تصاویر سه روز در فرهنگسرای ارسباران به نمایش درآمدند.
هایک دمویان، استاد تاریخ دانشگاه ایروان است و تاکنون چندین کتاب درباره قتل عام ارامنه نوشته، از سی سالگی در سمت مدیر موزه‌ی نسل کشی ارامنه فعالیت کرده و حالا پس از هشت سال، نمایشگاهی از صفحات مطبوعات دنیا را در کتابی گرد آورده که این هفته در تهران رونمایی کرد؛ روزنامه های مختلفی در قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم در صفحات اول تصاویر و گزارش ها و اخباری را درباره این موضوع منتشر کرده اند؛ مطبوعات انگلیسی، فرانسوی، آمریکایی، ایتالیایی، روسی، اتریشی، آلمانی، چکی و نروژی. دمویان می گوید توجه رسانه ها به موضوعات مربوط به تاثیر جنگ ها بر مردم و ثبت اتفاقات بسیار اهمیت دارد و ما را از جزییات وقایع آگاه می کند. او تاکنون در کشورهای زیادی چون فرانسه، انگلیس، امریکا، اسلونی و قبرس در این باره سخنرانی کرده و اکنون در مقام دبیر کمیسیون دولتی، وظیفه آماده سازی و برگزاری مراسم صدمین سالگرد قتل عام ارامنه را در سراسر جهان به عهده دارد. گفت و گو با او در کلیسای سرکیس مقدس انجام گرفت.
ایده جمع آوری صفحه اول روزنامه های صد سال پیش از کجا آمد؟
چند سال پیش یک نفر صفحه اول روزنامه ای فرانسوی مربوط به صد سال پیش را به موزه هدیه کرد. بعد از آن چند روزنامه دیگر هم ارسال شد و همین انگیزه جمع آوری روزنامه هایی شد که صد سال پیش در صفحه اول خود درباره نسل کشی ارامنه نوشته بودند. این روزنامه ها را از کتابفروشی ها و عتیقه فروشی ها و حراجی ها تهیه کردم و به فکر انتشار آن در قالب کتاب و برگزاری نمایشگاه افتادم.
چرا این نمایشگاه را به ایران آوردید و کتاب را در تهران رونمایی کردید؟
رونمایی در بیروت و کشورهای دیگر مثل انگلیس هم انجام خواهد شد. رونمایی در کشورِ دوست و همسایه، که جامعه ای ارمنی در آن زندگی می کنند، برای ما بسیار مهم بود. ما در آینده نیز نمایشگاهی از عکس و پوسترها خواهیم داشت که نه تنها برای ارامنه که برای همه کسانی که این موضوعات را پیگیری می کنند جالب خواهد بود. این یکی از کارهایی است که ما در آستانه صدمین سالگرد نسل کشی انجام می دهیم و آخرین کار نیست.
چرا انتشار اخبار نسلکشی در صفحه اول برایتان اهمیت دارد؟ بعد از جمع آوری، نشریات را از چه جهاتی بررسی کردید؟
یکی از مهم ترین نکات همین بود که چرا نشریات آن زمان این همه به این اتفاق اهمیت دادند که صفحه اولشان را به آن اختصاص دادند. همچنین از نظر دیدگاه بین المللی می توان به این نشریات نگاه کرد. این نشریات محدود به جغرافیای چند کشور نبودند چراکه این موضوع تنها مربوط به ارمنیان نیست، این موضوعی بین المللی است و در دنیا انعکاس یافت.
مسائلی را که در این کتاب آمده نباید با دیدگاه یک صد سال بعدش و نگاه معاصر دید، بلکه برای درک آن باید برگردیم به صد سال پیش و با توجه به شرایط آن روزگار به این نشریات نگاه کنیم. نباید این مجموعه را مرجعی سیاسی انگاشت بلکه باید آن را کتابی فرهنگی دید.
وقتی کتاب را تهیه می‌کردم تصاویر سیاه و سفید بودند، ولی وقتی آنها را به رایانه انتقال دادم به شکل وحشتناکی آنها را رنگی می دیدم مانند چیزی که الآن در شمال سوریه اتفاق می افتد. وقتی درباره نسل کشی صحبت می کنیم در واقع از جنایتی حرف می زنیم که انسانی در مقابل انسان دیگر انجام می دهد. مهم نیست که پیرو چه مذهبی هستید، مسیحی، مسلمان و ... در کتاب های آسمانی همه ادیان الهی افکار شیطانی منجر به اعمال غیرانسانی محکوم شده است. جنایت یا ظلم انسان علیه انسان دیگر.
باید بگویم حکومت ترک ها‌یِ جوان فقط ارامنه را قتل عام نکردند بلکه شمار بسیاری از مسلمانان را هم قتل عام کردند که حاضر به همکاری نشدند و پناهگاهی شدند برای مسیحیان و آنها را جای دادند و انسان ها را فدای امیال شیطانی ترک های جوان نکردند. به همین دلیل من این نمایشگاه را تقدیم کردم به تمام مسلمانانی که این رفتار انسانی را انجام دادند.
آیا این صفحات سندی برای تأیید این اتفاق محسوب می شود؟
این تصاویر را شاهد زنده بدانید، نه اینکه فقط از دید سیاسی آنها را ببینید. باید روی آنها مطالعه انجام شود. وقتی سیاستِ نفی این نژادکشی مطرح است، می توان این تصاویر و نوشته ها را سندی گویا دانست.
آیا روزنامه های خاصی بوده اند که بیشتر پرداخته باشند یا چشم پوشی کرده باشند؟
بررسی‌ها نشان می دهد که کشورهای متحد ترکیه، مثل اتریش و آلمان، خیلی کمرنگ‌تر از دیگر روزنامه ها به موضوع پرداختند و در مقابل دیگر کشورها مثل فرانسه، امریکا، روسیه و انگلیس، که متحدان ترکیه نبودند، بیشتر به موضوع پرداخته اند.
هفت سال پیش، هراند دینک، روزنامه نگار ارمنی تبارِ ترکیه به‌علت پیگیری موضوع نسل کشی ترور شد. شما در روند تهیه‌ی کتاب و فعالیت در موزه دچار مشکل یا تهدید نشدید؟
نه، کسی مرا تهدید نکرد، شاید چون من هیچ وقت از طریق ترکیه سفر نکرده ام. زندگی من در ارمنستان گذشته و سفرهایم را از طریق کشورهای همسایه و دوست مثل ایران انجام می دهم. البته موزه نامه های تهدید آمیزی دریافت کرده اما شخصی نبوده است.
ارامنه در چند سال اخیر، در مراسم بزرگداشت ۲۴ آوریل، بیش از هر چیز بر پذیرش این اتفاق از سوی دولت ترکیه تأکید می کنند. چرا؟ آیا این پذیرش برایشان کافی است؟
موضوع را با یک مثال توضیح می دهم. کسی عمداً جنایت و خلافی را انجام می دهد، اگر ما به این عمل نگاه کنیم و محکومش نکنیم یا مجرم را مجازات نکنیم آیا اجازه نداده ایم که این کار دوباره انجام شود؟ درباره نسل کشی هم که ترکیه انجام داد همین است. ما باید آنها را وادار کنیم که عواقب کارشان را بپذیرند چون این عمل عواقب بدی را در جهان به دنبال داشت. اگر ما این کار را محکوم کنیم باعث می شویم نسل کشی های دیگری انجام نشود، اما متأسفانه چون این عمل محکوم و مجازات نشد متأسفانه امروز همه جا شاهد نسل کشی هستیم.
دولت ترکیه می گوید، در همان دوره تاریخی، ترک ها هم به دست ارامنه کشته شدند. نظر شما در این باره چیست؟
دولت ترکیه در این زمینه دو سند ارائه می کند که تکذیب آن کار بسیار راحتی است. درست است در دوره جنگ ما ترک های زیادی را از دست دادیم اما نمی شود رابطه ای بین قتل عامی که انجام شد و ترک هایی که در جنگ کشته شدند ایجاد کرد. در زمان جنگ پانصد هزار نفر سرباز ترک در جنگ انگلیس کشته شدند اما این با نسل کشی عمدی فرق دارد. ارامنه در ۱۹۱۵ و سال های پس از آن به اجبار به بیابان سوریه رانده شدند و در طول مسیر بر اثر گرسنگی یا به‌دست قاتلان کشته شدند. در زمان جنگ هر دو جبهه قربانی های خودش را می گرفت ولی کاری که با ارامنه انجام شد کاری بود که این حکومت با مردم خودش کرد.
مورد دوم را باید از نظر علمی و در ترمی نگاه کرد که در ادبیات بین الملل به کشتار انتقامی معروف است. یعنی اگر کسی بخواهد شما را به قتل برساند از خودتان دفاع خواهید کرد و اگر گروهی را قتل‌عام کنند این قتل‌عام صددرصد انجام نمی شود و حتماً چند نفری نجات پیدا می کنند و بعد سعی می کنند انتقام بگیرند.
کشتار یک و نیم میلیون نفر ارامنه برنامه ریزی شده بود اما چیزی که در قبال آن انجام شد این بود که مردم از خودشان دفاع کردند و سازمان یافته نبود. مردم برای حفظ خودشان به این مقاومت ها دست زدند. باید دید شروع کننده که بود و چه اتفاقی افتاد.
وقتی چنین کشتاری یکصد سال پیش انجام شده چرا نمی پذیرند؟ آیا آن تفکر هنوز وجود دارد؟
نه تنها درباره ارامنه که هنوز درباره مردم بالکان، که مستعمره ترکیه بوده اند، این تفکر وجود دارد. موضوع این نیست که ترکیه نمی پذیرد تا از نظر بین المللی محکوم نشود؛ موضوع این است که این کشور در یک صد سال گذشته بر پایه اسناد دروغین بر انکار پافشاری کرده و حالا به یک باره نمی توانند تکذیب کند و بپذیرد که اسنادی که خودشان درست کرده اند دروغ بوده. البته مورخان معاصر ترکیه مطالعات گسترده ای انجام داده و به اسناد جالبی رسیده اند که نشان می دهد مقامات دولتیِ وقت و پایه‌گذاران ترکیه مستقیماً در این کشتار دست داشته اند.
رابطه مردم چگونه بوده؟ می گویند برخی از مردم ترکیه از ارامنه دفاع کرده اند.
برای اجرای نسلکشی یا باید موافقت توده مردم را داشته باشی یا آنها باید به شکلی مشارکت داشته باشند. واکنش ها در مناطق مختلف متفاوت بوده. مردم در جاهایی همکاری کرده اند و جاهایی مخالفت. حتی فرماندهان و حاکمان محلی، که نماینده دولت بودند، از دستورها سرپیچی کردند و برکنار شدند.
دولت ترکیه سعی کرد توده‌های مختلف مردم مثل ترک ها و کردها را در این امر همراه کند و استدلالش هم این بود که شما می توانید دارایی این رامنه را صاحب شوید. در خاطرات مکتوب و چاپ شده بازماندگان نسلکشی و نیز داستان های شفاهی آنها نمونه های زیادی وجود دارد که نشان می دهد مردم مسلمان (ترک و کرد و عرب) به فرد یا خانواده ارمنی کمک کرده اند که زنده بمانند، حتی برای مدتی کوتاه. اما وقتی از نسلکشی ارمنيان سخن می رود، اولین و مهم ترین توصیف آن این است که کشتار جمعی و از پیش برنامه ریزی‌شده را دولت عثمانی سازماندهی کرده که بی تردید نسل کشی است.
در آستانه‌ی صدمین سالگرد نسلکشی ارمنيان، شاهد بررسی های گسترده درباره دو موضوع داغ در ترکیه و بیرون از مرزهای آن هستیم. موضوع نخست درباره آن ترک هایی است که ارمنيان را نجات داده اند، و دوم مربوط به اصطلاحاً «ارمنيان پنهان» است، یعنی کسانی که تا امروز در ترکیه زندگی می کنند. برای انجام تحقیقات روی این موضوع و جمع آوری مستندات، امکانات گسترده ای در اختیار قرار گرفته ولی به نظر من آشتی واقعی تنها با پذیرش جنایات انجام شده و جبران خسارات ناشی از آن برقرار می شود.
داستان های نجات ارمنيان از سوی ترک ها، بخش جدایی ناپذیر تاریخچه‌ی نسل کشی ارمنيان است. افزون بر این، این داستان ها مهم هستند، چون تأییدی دوباره است بر این موضوع که این نسل کشی از سوی دولت عثمانی برنامه ریزی و اجرا شده است. آن مسلمانانی که ارمنيان را نجات می دادند بر خلاف سیاست دولت ترکیه عمل می کردند، و با پنهان کردن ارمنيان جان خود و دیگر افراد خانواده شان را به خطر می انداختند. واقعیت آشکاری است که طبق فرمان خاص ارتش ترکیه، هر مسلمانی که اقدام به پنهان کردن ارمنيان در خانه خود می کرد، در جلو خانه اش به دار آویخته و خانه اش به آتش کشیده می شد.
همچنین باید گفت، مواردی را که زندگی ارمنيان را به علت سوء استفاده از آنها یا تصاحب اموالشان نجات داده اند نمی توان جزو موارد نجات به حساب آورد. نمونه نجات واقعی آن موردی است که یک فرد ترک یا تمام یک خانواده ترک، با مخالفت با برنامه دولتی نابودی ارمنيان، جان خود را به خطر انداخته و با پنهان کردن ارمنيان مانع از تبعیدشان شده، یا آنها را صادقانه از مرگ حتمی نجات داده است.
حالا در قرن بیست و یکم جهان همچنان شاهد کشتار است، به ویژه در منطقه خاورمیانه. آیا شما امیدی به پایان گرفتن این جنگ ها دارید؟
متأسفانه پاسخ من بدبینانه است چون از ۱۹۴۸، که کنوانسیون سازمان ملل درباره عدم نسل کشی امضا شد، ۶۷ سال گذشته ولی شاهدیم که مردم و حکومت ها فقط به نگارش وقایع مشغولند و کسی کاری نمی کند که این وقایع پیش نیاید.
درباره گل پنج پرِ بنفش، نماد و لوگوی یکصدمین سالگرد نسل کشی ارمنیان توضیح بدهید. این انتخاب بر چه اساسی است؟
گل پنج پر، با نام «فراموشم مکن»، در قرون وسطی نماد حضور خداوند محسوب می شده. پنج گلبرگ نشان دهنده پنج قاره است. قاره های پنج گانه از این لحاظ در نظر گرفته شده که پراکندگی بازماندگان نسل کشی ارمنیان در پنج قاره جهان را نشان می دهد. رنگ سیاه در میانه گل بیانگر خاطره تلخ و وحشت حاصل از نسل کشی در زمان گذشته است. بنفش به معنای مشارکت در امری همگانی در زمان حال و نمادی از لباس روحانیان ارمنی است و زرد نماد نور خورشید که منبع حیات و امید به آفرینش است. این نماد بیانگر شکل دوازده وجهی از بنای یادبود نسل کشی ارمنیان (زیزرناکابرت) در ایروان است. به عبارتی این رنگ بیانگر جاودانگی محسوب می شود. شعار اصلی مراسم صد سالگی هم این است: به خاطر دارم و حق می طلبم.
نرگس جودکی